ERKEN ORTA ÇAĞ’DA İRAN’DA BİR İLİM MERKEZİ: CÜNDİŞÂPÛR

Özet

Sâsânî hükümdarı I. Şâpûr b. Erdeşîr tarafından kurulan Cündişâpûr şehri, İran’ın Hûzistân bölgesinde yer almaktadır. Günümüzde Şüşter şehrinin kuzeyindeki Şahâbâd denilen mevkide metruk bir halde bulunmaktadır. Sâsânîlerin, Romalıları mağlup etmesinden sonra buraya getirilen mühendisler ve mimarlar şehrin imarında önemli rol oynamıştır. Bunun yanında sanatçılar, bilginler ve işçilerden oluşan kalabalık bir esir grubunun da buraya getirilmesi şehrin entelektüel bir kimlik kazanmasını sağladı. Daha sonraki dönemlerde şehirde imar faaliyetlerine devam edilerek saray, baraj, köprü, yol ve bent gibi birçok yapı inşa edildi. Sâsânîlerin bilime olan desteği sayesinde Cündişâpûr’da açılan mühendislik, tıp, mimarlık, matematik ve astroloji okulları şehrin ilmî yönden inkişâfını sağladı. Bu kurumlar içerisinde tıp okulunun ayrı bir yeri vardı. Suriyeli, Hintli, Yunanlı ve İranlı bilginler buradaki okullarda faaliyet göstererek bilimin gelişmesine katkı sağladılar. Şöhreti dünyaya yayılan Cündişâpûr’daki tıp okulu; Edessa, Ruha ve Nisibis’deki okullarla yarışabilecek düzeye geldi. I. Hüsrev Enûşirvân (531-579) zamanında tekâmülünü tamamlayan Cündişâpûr okulu bu dönemde ilmî gelişmişliğin zirvesini yaşadı.

            İslâm orduları 638 yılında Cündişâpûr’u fethettiğinde şehirde bilimsel faaliyetler devam etmekteydi. Abbâsîler zamanında buradaki hastane, tıp okulları ve diğer eğitim kurumları örnek alınarak başta Bağdat olmak üzere Kahire, Şam ve Şîrâz’da da benzer kurumlar inşa edildi. Bu merkezlerdeki okullarda bilginlerin yürütmüş olduğu çalışmalar neticesinde İslâm’ın bilim çağı başladı. Ancak VIII. yüzyılda Bağdat’ın kurulması ve İslâm dünyasının ilmî merkezi haline gelmesiyle birlikte Cündişâpûr’un önemi kaybolmuş ve buradaki bilginler Bağdat başta olmak üzere çevre şehirlere göç etmişlerdir. Abbâsîlerin İran ve Cündişâpûr’daki siyasi otoritesi zamanla zayıflamış ve ardından bu bölgede Saffârîler, Büveyhîler ve Selçuklular gibi devletler hâkimiyet kurmuşlardır. Ancak bu süreçte meydana gelen iç savaşlar, Cündişâpûr’un önemini gitgide azaltmış ve bölge tekrar eski haline kavuşamamıştır.

Bu çalışmada erken Orta Çağlarda ilmî bir merkez olarak Cündişâpûr’da meydana gelen bilimsel gelişmeler ve İslâm bilimine olan etkisi üzerinde durulacaktır. Bunun yanında ilmî gelişmelerin siyasî olaylardan bağımsız olmayacağını düşündüğümüzden şehrin sükûtuna kadar olan dönem hakkında bilgi verilmeye çalışılacaktır.