Türkçe EYYÂM-I FÂTIMİYYE: MODERN İRAN’DA HZ. FATIMA’NIN MATEMİ

EYYÂM-I FÂTIMİYYE: MODERN İRAN’DA HZ. FATIMA’NIN MATEMİ

چکیده

İran’ın en önemli dinî gündemi şüphesiz Kerbelâ’da şehit edilen Hz. Hüseyin’in ardından tutulan ‘aşura matemleridir. Muharrem ayında icra edilen bu matemler özellikle de Safevîler dönemiyle birlikte İran’ın dinî hayatında derinlemesine yer edinmiş ve bir matem kültürü yaratmıştır. Kerbelâ matemlerinin yol açtığı bu kültürle birlikte, farklı dönemlerde Şiî halk dindarlığına, Şiî İmamların ve önderlerin doğumlarının ve şehadetlerinin anıldığı yeni önemli gün ve geceler de dahil olmuştur. Bu tarz merasimler geçmişle bugün arasındaki irtibatı canlı tutmuş, halk dindarlığının zenginleşmesine fırsat tanımış ve en önemlisi de Şiîlik bilincinin nesilden nesile aktarılmasını sağlamıştır. Bu aktarım modern dönemde de devam etmiş, bilhassa İran İslam Devrimi’yle birlikte, daha önce dinî ajandada yeri olmayan bazı özel dinî gün ve gecelerde merasimler düzenlenmeye başlanmıştır.

Modern dönemde Şiî kültüre dahil olmuş ve pratik dindarlıkta yerini almış olan en dikkat çekici merasim ise Hz. Muhammed’in kızı, Hz. Ali’nin eşi ve Hz. Hasan ve Hz. Hüseyin’in annesi olan Hz. Fâtıma ez-Zehrâ’nın (ö. 11/632) vefatının & şehadetinin anıldığı matem merasimleridir. Hz. Fâtıma’nın ölüm tarihi hakkında ihtilaflar olması sebebiyle bu matem günleri birkaç on günlük periyodu kapsamaktadır. Hz. Fâtıma’nın vefat günü, Hz. Peygamber’den 75 gün sonra vefat ettiğine dair rivayet esas alınarak Cemâziyelevvel ayının 13. günü ve 95 gün sonra vefat ettiği görüşü esas alınarak Cemâziyelâhir ayının 3. günü olarak tespit edilmektedir. Bu tarihleri de kapsayan üç yahut on günlük aralıklarda matem tutulmakta ve bu günler eyyâm-ı fâtımiyye ismiyle anılmaktadır. 2000 yılında, Muhammed Hatemi’nin yönetiminde Cemâziyelâhir ayının 3. günü Hz. Fâtıma’nın şehadet günü ilan olarak millî takvime işlenmiş ve resmî tatil edilmiştir. Bu gün, Muharrem ayının onuncu gününe referansla, ‘âşûrâ-yı fâtımî olarak da adlandırılmaktadır.

Bu çalışma oldukça yakın bir dönemde ortaya çıkmış ve kabul görmüş olan bu matemi İran’ın mevcut dinî, siyasî ve toplumsal şartlarını göz önüne alarak incelemeyi hedeflemektedir. Bu bakımdan öncelikle Hz. Fâtıma’nın Şia geleneğinde ve maneviyatındaki önemi ve modern dönemdeki algılanma biçimi anlaşılmaya çalışılacak, sonrasında ise eyyâm-ı fâtımiyye’nin hangi bağlam içerisinde teşekkül ettiği ve nasıl icra edildiği incelenecektir. Bunun akabinde ulemânın Hz. Fâtıma’nın vefat biçimi ve bu günlerde matem tutmanın hükmüne dair ihtilafları ele alınacaktır. Tüm bunların neticesinde, Muharrem merasimlerinin modern dönemde Şiî halk dindarlığına ve diğer merasimlere olan etkisinin tartışmaya açılması hedeflenmektedir.