SEYAHATNÂME-Yİ İBRAHİM BEY ve LES AVENTURES DE TÉLÉMAQUE ROMANLARINI SİYASETNÂME BAĞLAMINDA OKUMA DENEMESİ

چکیده

Yazılmaya başlandığı dönemlerde coğrafî eserler niteliğinde olan seyahatnâmelerin, yazıldığı toplumların özellikle de modernleşme yıllarında edebî bir kimliğe büründükleri de görülür. İran Meşrutiyet Dönemi edebiyatının önemli isimlerinden Hâcı Zeynülâbidîn-i Merâgaî’nin 1895-1900 yılları arasında üç cilt olarak yazılmış olan Seyahatnâme-yi İbrahim Beg ya Belâ-yi Taassub-i U (İbrahim Bey’in Seyahatnâmesi ya da Onun Taassubunun Belası) adlı eseri biyografik bir seyahatnâme örneği olmasının yanı sıra aynı zamanda hem dönemin Farsça nesrinde sadeleşmeye hem de İran Meşrutiyet İnkılâbı’na giden yolda atılan adımların sağlamlaşmasına zemin hazırlamıştır. Edebiyat eleştirmenlerine göre Fransız İhtilali’nin ortaya çıkışında önemli bir paya sahip olan Fransız yazar ve düşünürlerin eserleri gibi, Seyahatnâme-yi İbrahim Bey de İran Meşrutiyeti için çok etkili olmuştur. Eser İranlı bir tüccar olan İbrahim Bey ile hocası Yusuf Amca’nın ideal İran’ı bulma yolculuğunu anlatır.

Çalışmamızda bize kaynaklık edecek diğer eser Les Aventures de Télémaque (Télémaque’ın Başından Geçenler) Fransız bir başpiskopos olan François Fénelon tarafından kaleme alınmış ve 1699 yılında Fransa’da yayımlandığında çok ses getirmiştir. Homeros’un Odysseia destanından yola çıkılarak yazılan bu eser XIV. Louis’nin torununun iyi bir devlet adamı olması için hazırlanmıştır. Eserde Télémaque adlı genç, Truva savaşına katılan babasını aramaya çıkar. Bu yolculukta yanında akıl hocası Mentor vardır. Başlarda sıradan bir yolculuk gibi görünse de eser zamanla epik ve didaktik anlatısı ile bir siyasetnâme türüne dönüşür. Tam da buradan hareketle Les Aventures de Télémaque’ın Doğu toplumlarının batılılaşma yılları tercüme faaliyetlerinde tercih edilen ilk eserler arasında yer alması, ideal bir devlet, ideal bir hükümdar ve ideal bir vatandaş olmanın ipuçlarını vermesi, tüm bu özellikleriyle tercüme edildiği toplumlarda örnek alınarak toplumsal hareketlere ve yazın dünyasına öncülük etmesi, bu çalışmanın fikrini oluşturmuştur.

İbrahim Bey ve Yusuf Amca’nın arayış yolculuğu ile Télémaque ve Mentor’un arayış yolculuğu birçok açıdan paralellikler göstermektedir. Öyle ki her iki eserin de ülkelerin geri kalmışlığının önüne geçilmesi, ekonomi, eğitim, tarım gibi alanlarda yapılması gereken reformların önemi ve mutlak adaletin sağlanması adına verdiği mesajlar siyasetnâme türüne örnek olarak gösterilebilir. Buradan yola çıkarak çalışmamızda Seyahatnâme-yi İbrahim Bey ve Les Aventures de Télémaque eserleri üzerine karşılaştırmalı bir okuma yapılacak ve eserler siyasetnâme türü bağlamında değerlendirilecektir.

Anahtar Kelimeler: Hâcı Zeynülâbidîn-i Merâgaî, Seyahatnâme-yi İbrahim Bey, François Fénelon, Les Aventures de Télémaque, siyasetnâme, seyahatnâme, karşılaştırmalı edebiyat