MOHAN LAL’A GÖRE DOST MUHAMMED HAN’IN İNGİLTERE-RUSYA VE İRAN ARASINDAKİ DENGE POLİTİKASI

چکیده

İlk defa 18’inci yüzyılın ortalarında topraklarında müstakil bir devlet kurulan Afganistan, müteakip yüzyılda Great Game yani Büyük Oyun’un etrafında döndüğü önemli bir sahne haline gelmiştir. Rusya ve İngiliz Hindistan’ı arasında tampon olarak varlığını sürdürmeyi başaran Afgan siyasetinde, sınır komşusu İran da her zaman önemli bir yere sahip olmuştur. Sık sık görülen taht mücadelelerinin yanında İngiliz ve Rus müdahalelerinin de görüldüğü modern Afganistan tarihinde, uzun süren çekişmeler sonucunda ülke birliğini tekrar tesis eden Dost Muhammed Han önemli bir yer tutmaktadır. Akıllı ve öngörülü siyaseti ile bilinen Dost Muhammed Han, kendi döneminde ülkesini Rusya-İngiltere ve İran politikalarına karşı ayakta tutmayı başarmış, hatta 1857 Büyük Hindistan Ayaklanması’nda tercih ettiği saldırmazlık tutumu ile bu öngörüsünü bir adım ileriye taşımıştır.

Günümüz dünya siyasetinde de İran’ın bölgedeki konumunu anlayabilmek için, tercihlerinin tarihsel arka planını farklı yönleriyle irdelemek gerekmektedir. Kimi çalışmalarda Büyük Oyun’un küçük oyuncusu olarak da nitelendirilen İran’ın Rusya, İngiltere ve Afganistan ile olan münasebetini ve siyasi tercihlerini tarihsel perspektiften bütüncül bir bakış açısıyla değerlendirebilmek için, sınır komşusu Afganistan karşısında durduğu yeri anlamanın önemli olduğu düşünülmektedir. Yapılan inceleme sonucunda Emir Dost Muhammed Han’ın genel hatlarıyla Rusya-İngiltere ve İran arasında bir denge siyaseti izlediği belirlenmiştir. Bu çalışmanın günümüz İran-Afganistan ilişkilerini anlayabilmek adına katkı sağlayacağı düşünülmektedir.

Alan yazınında Keşmirli Mohan Lal’ın eserleri,19’uncü yüzyıl bölge çalışmalarında kaynak olarak kullanılmış olsa da direkt Lal’ın raporları esas alınarak yeterli düzeyde inceleme yapılmamıştır. Bu bağlamda Mohan Lal’ın Afgan emiri Dost Muhammed Han’ın hayatını konu edindiği Life and Works of Amir Dost Mohammad Khan adlı raporu nitel araştırma metotlarından olan doküman analizi yöntemiyle ele alınmış, konu diğer dönem kaynakları da incelenerek değerlendirilmiştir.