İRAN VE TÜRKİYE’NİN KAPİTALİST DÜNYA EKONOMİSİYLE BÜTÜNLEŞME SÜREÇLERİNİN KARŞILAŞTIRILMASI: MODERN EĞİTİM KURUMLARI ÖRNEĞİ (1925-1941)

چکیده

Çalışma, Türkiye ve İran devletlerinin kapitalist dünya ekonomisiyle bütünleşme derece ve yoğunluğuyla iki ülkede Batı tarzı modern eğitim kurumlarının yaygınlaştırılması arasındaki doğrudan ilişkiyi 1925-1941 yılları arasındaki döneme odaklanarak ele almayı hedeflemektedir. 19. Yüzyılı tarihsel bir sistem olan kapitalist dünya ekonomisinin evrensel niteliğine ulaşarak dünyanın farklı bölgelerini içerecek şekilde yayılmaya başlamıştır. Bu süreç kapitalist sistemin ulaştığı her bölgeyi kendi içsel dinamikleri ve özgül koşulları doğrultusunda dönüştürerek mevcut düzenin tam dönüşümüne neden olmuştur/olmaktadır. Kapitalist ekonominin bu eşitsiz gelişimin ulaştığı coğrafyalarda ortaya çıkardığı kurumsal etkilerden biri ise modern eğitim kurumlarının sınırlı coğrafya hakimiyeti doğrultusunda yaygınlaştırılması olmuştur. Birçok değişkenin varlığı söz konusu olmakla beraber bu çalışma, 20. Yüzyıl’ın ilk yarısına kadar kapitalist ekonominin İran ve Türkiye devletlerine nüfuz etme süreciyle Mustafa Kemal Atatürk ve Rıza Şah şahsında kristalize olan reform programlarından biri olan Batı Avrupa tarzı eğitim kurumlarını yaygınlaştırma çabaları arasındaki ilişkiye dikkati çekmektedir.  Genel olarak eğitim sistemi özel olarak ise okulun egemenliğin sağlanmaya çalışıldığı toplumlar üzerinde pekiştirme işlevi düşünüldüğünde hem Atatürk hem de Rıza Şah döneminde devletin ve toplumun modern formda yaratılması temel hedefler arasındaydı. Ancak benzer yapısal koşullar altında dönüşen iki devletin aynı hız ve yoğunlukta bu süreci deneyimlememişlerdir. Bu farklılık ne sadece iki liderin sahip olduğu kişisel özelliklerden ne de sadece iki ulus devletin özgül niteliklerinden kaynaklanmaktadır. Dönüşümlerin kapitalist ekonominin koşulları ekseninde meydana gelmesi çağın ‘dünya’ bağlamını ele almayı gerekli kılmaktadır. Bu perspektifin merkeze alınması, söz konusu zaman aralığında İran ve Türkiye devletlerinin sınırları belirli toprak parçasına dayalı egemenlik anlayışının sağlanmaya çalışıldığı topraklarda egemen olma amacı doğrultusunda hedeflediği kurumsallaşma çabasıyla dönemin ekonomi politiği arasındaki ilişkiyi ele almayı gerekli kılmaktadır. Böylece çalışma her iki ülkenin egemen birer ulus devlet olarak ortaya çıkışlarını takip eden yıllar boyunca dış ekonomik süreçlerin içsel değişimlerden biri olan eğitim kurumlarının değiştirilip yaygınlaştırılması arasındaki bağlantıyı ele alacaktır.