ANTİ EMPERYALİST MÜCADELE BAĞLAMINDA 1933 İNGİLİZ-İRAN PETROL ANLAŞMASI

Özet

D’Arcy imtiyazının iptaliyle (1932) gerilen İngiltere-İran ilişkileri, 1933 imtiyaz anlaşmasının imzalanmasıyla yeniden şekillenmiştir. Anlaşmanın görünen amacı İran'ın petrol rezervlerini geliştirmek, petrol üretimini artırmak ve dağıtımını sağlamak amacıyla iş birliği yapmaktı. 60 yıllığına imzalanan bu imtiyaz anlaşması İran’da birçok kesim tarafından D’Arcy imtiyazının bir devamı olarak algılandı. Bu sebeple 1933 anlaşmasının hükümleri çoğunlukla, ülkenin petrol kaynaklarının sömürülmesine ve milli zenginliklerin yabancı şirketlerin çıkarları için kullanılmasına yol açacağı şeklinde yorumlanmıştır. Bu durum, imtiyaz karşıtı anti emperyalist grupları hararetlendirmiş ve böylece Rıza Şah’a karşı tepkilerin gelişmesine sebep olmuştur. Bu minvalde 1933 İngiliz-İran Petrol Anlaşması, İran'ın petrol endüstrisi ve yabancı müdahalelerle olan ilişkisinde önemli bir dönüm noktası sayılır. Kimi çevreler bu anlaşmayı Rıza Şah’ın İran’a karşı bir ihaneti gibi görürken kimileri ise bu anlaşmanın olabilecek en uygun koşullarda imzalandığını ifade etmiştir. Sonuç olarak 1933 anlaşması, anti-emperyalist mücadele bağlamında incelendiğinde, İran halkının yabancı müdahalelere karşı tepkisini ve milliyetçi bir hareketin yükselişini ortaya koyar. Şah’ın açısından ise bu anlaşma yine İngilizlere karşı bir çeşit başarı niteliğindedir. Zira o dönemde petrol ülkenin en önemli gelir kaynağıdır ve Pehlevi hükûmetinin bu kaynağı tek başına çıkartıp işleme imkânı yoktur. Bu yüzden Rıza Şah, anlaşmadan kârlı çıkmanın yollarını aramıştır.

Bu çalışmada 1933 imtiyaz anlaşması ele alınmış ve anlaşmanın beraberinde getirdiği fikir ayrılıkları tartışılmıştır. Ayrıca anlaşmanın İran’da doğurduğu sosyo-politik sonuçlar incelenmiştir.

Anahtar Kelimeler: İngiltere, İran, Petrol, İmtiyaz, Emperyalizm.